Benjamin Fundoianu – nieznane oblicze rumuńskiego modernizmu

W Rumunii, po latach funkcjonowania „na marginesie” literatury narodowej (był z niej wykluczony, zarówno za życia, jak i w latach komunizmu, z powodu swojej przynależności do świata żydowskich intelektualistów), Fundoianu dziś powraca i jest uznawany przez niektórych krytyków za jednego z najwybitniejszych poetów rumuńskich, zagrażającego pozycji takich tuzów, jak Tudor Arghezi czy George Bacovia.

Benjamin Fundoianu (1898–1944; właśc. Wechsler) to rumuński poeta, publicysta, eseista, dramaturg i reżyser awangardowy pochodzenia żydowskiego. Po emigracji do Paryża w 1923 roku był znany szerszej publiczności jako Benjamin Fondane, artysta francuski. Warto choć trochę poznać jego twórczość, ponieważ stanowi ona dobry punkt wyjścia do lepszego zrozumienia pozycji „wielkiej trójcy rumuńskiej”: Emila Ciorana, Mircei Eliadego i Eugena Ionescu, w literacko-politycznej hierarchii pierwszej połowy XX wieku. Osiadły we Francji, Fundoianu już w latach dwudziestych ubiegłego stulecia współtworzy nurt literacki naznaczony fenomenem interferencji kulturowej oraz dylematami tożsamościowymi twórców rumuńskich piszących w innych językach. Staje się niejako wzorem dla młodszych kolegów z Bukaresztu[1].

Mimo wzrostu zainteresowania twórczością Fundoianu we Francji, w Rumunii i w Izraelu (czyli w trzech „ojczyznach” tego rumuńskiego autora żydowskiego pochodzenia)[2], brakuje jeszcze kompleksowego opracowania jego spuścizny literackiej. Równocześnie, jak pokazują badania, twórczość ta stanowi ważną część kultury rumuńskiej (której ewolucji u progu XX wieku Fundoianu był trzeźwym i surowym komentatorem) oraz kultury francuskiej (w Paryżu spotkał się z Lwem Szestowem i tworzył pod wpływem jego filozofii egzystencjalnej; stał się jednym z najwybitniejszych spadkobierców jego dzieła). Współcześni czytelnicy coraz częściej sięgają po jego teksty również ze względu na przyjaźń pisarza z Emilem Cioranem, Constantinem Brâncușim oraz wybitnymi rumuńskimi twórcami awangardy, Victorem Braunerem czy Ilariem Voronką. W Rumunii, po latach funkcjonowania „na marginesie” literatury narodowej (był z niej wykluczony, zarówno za życia, jak i w latach komunizmu, z powodu swojej przynależności do świata żydowskich intelektualistów), dziś powraca i jest uznawany przez niektórych krytyków za jednego z najwybitniejszych poetów rumuńskich, zagrażającego pozycji takich tuzów, jak Tudor Arghezi czy George Bacovia. O rosnącej popularności świadczy z pewnością coraz większa liczba nowych wydań jego tekstów na rynku rumuńskim. Ukazał się już pierwszy tom antologii poezji z rumuńskojęzycznego okresu twórczości autora[3], którego premiera odbyła się w marcu 2012 roku w księgarni Bastilia w Bukareszcie. Książkę promowały ważne nazwiska środowiska współczesnych intelektualistów rumuńskich: Nora Iuga, Mircea Martin, Paul Cernat i Geo Șerban. W tej samej serii, w marcu tego roku, ukazało się także tłumaczenie na język rumuński francuskiego tekstu pisarza Baudelaire et l’expérience du gouffre (Baudelaire i doświadczenie otchłani). W czerwcu zaś, w Instytucie Francuskim w Jassach, miała miejsce premiera tomu B. Fundoianu-Benjamin Fondane: o nouă lectură (B. Fundoianu-Benjamin Fondane: nowe odczytanie), opublikowanego przez wydawnictwo Uniwersytetu A.I. Cuzy. Jest to zbiór tekstów krytycznych (rumuńskich, francuskich i angielskich) na temat twórczości pisarza, pod redakcją Michaela Finkenthala, Claire Gruson oraz Roxany Sorescu.

Nowoczesność Fundoianu przejawia się w ambicjach stworzenia interdyscyplinarnego „dzieła totalnego” – na dorobek tego autora składają się poezja, eseistyka, publicystyka, działalność filmowa i teatralna. Fundoianu chętnie uczestniczył też w eksperymentach awangardy rumuńskiej, był na przykład inspiracją dla Braunera, który w 1930 roku namalował obraz Capul lui Benjamin Fundoianu (Głowa Benjamina Fundoianu). Istotna wydaje się także jego próba połączenia elementów wywodzących się z judaistycznej refleksji filozoficznej oraz tradycji środkowoeuropejskiej w kontekście zachodniej myśli intelektualnej. Jako poeta tworzy najpierw w języku rumuńskim – opublikowany w 1930 roku tom Priveliști (Krajobrazy) jest poświęcony mołdawskiej prowincji, miejscu, w którym autor się wychował i które ukształtowało jego artystyczną wyobraźnię. Fundoianu jest jednak daleki od sielankowego opisywania mitycznej przestrzeni dzieciństwa.. W zbiorze swoich wierszy poeta stosuje zabiegi dekompozycji, turpizacji, „depoetyzacji”, które podważają tradycyjne, afirmacyjne podejście do pejzażu. W Rumunii Fundoianu tworzy swoje pierwsze wiersze nawiązujące do tradycji żydowskiej – cykl tak zwanych sonetów biblijnych: Scara lui Iacob (Drabina Jakubowa), Eva (Ewa), Moise (Mojżesz), Psalmul lui Adam (Psalm Adama). Wątek ten rozwinie w swojej poezji francuskojęzycznej będącej już pod mocnym wpływem myśli egzystencjalnej. W takich utworach, jak Ulysse, Titanic, L’Exode, zebranych w tomie Le Mal des fantômes (Bóle fantomowe), główną ideą jest błądzenie i wieczne poszukiwanie miejsca, w którym można odnaleźć siebie jako człowieka – w przypadku Fundoianu: siebie jako poety i jako Żyda. Utwory te powstały podczas podróży statkiem do Argentyny. To dodatkowo wyjaśnia powracającą w nich obsesyjnie figurę emigranta, identyfikację podmiotu lirycznego z postacią nieszczęśliwego wygnańca, Żyda Wiecznego Tułacza. A za ocean Fundoianu wybrał się między innymi po to, aby zrealizować swój awangardowy film Tararira (1936), połączenie, jak sam twierdził, „fantazji i komedii dell’arte”. Niestety, film zaginął podczas podróży powrotnej do Europy. Najwięcej kontrowersji wzbudzała podobno jego ostatnia scena, w której główni bohaterowie, czworo muzyków, zaczynają niszczyć willę, w której właśnie zagrali koncert. Aktu zniszczenia dokonują do melodii utworu Boléro Ravela, wyjęczanej przez kobiecy głos kwartetu.

W Rumunii Fundoianu zasłynął zwłaszcza cyklem esejów Imagini și cărți din Franța (Obrazy i książki z Francji) publikowanych przed 1923 rokiem. W cyklu tym przeprowadza dość surową analizę kondycji literatury rumuńskiej początków XX wieku, podkreślając jej kolonialną wręcz zależność od kultury francuskiej oraz zbyt szybkie tempo „transplantacji” zachodnioeuropejskich treści politycznych, literackich i historycznych na miejscowy grunt. Należy także wspomnieć o serii jedenastu miniesejów Iudaism și elenism (Judaizm i hellenizm) z 1919 roku, będących pierwszą poważną książką Fundoianu o charakterze filozoficznym. Pisarz rozpoczyna swoje rozważania od odwołania się do opublikowanego w 1916 roku Vom Geist des Judentums Martina Bubera i podejmuje osobistą interpretację kultur żydowskiej i greckiej, analizując ich odmienne postrzeganie boskości, filozofii, moralności oraz sztuki. Ponadto Fundoianu jest krytykiem literackim, prowadzi rubryki kulturalne w prasie rumuńskiej, zabiera głos w sprawie syjonizmu, pisze artykuły dotyczące kinematografii. Z tej publicystycznej działalności nie rezygnuje także po emigracji do Francji. Bez wątpienia jednak najistotniejszą częścią francuskojęzycznej twórczości Fondane’a jest uprawiana przez niego eseistyka filozoficzna. Komentuje poglądy filozofów ważnych w XIX i XX wieku: Kanta, Kierkegaarda, Nietzschego, Bergsona, Szestowa, Husserla, Freuda, Heideggera. Najważniejszymi tekstami z tego okresu są: La conscience malheureuse (Świadomość nieszczęśliwa), Faux traité d’esthétique (Fałszywy traktat estetyczny), Rimbaud le voyou (Rimbaud chuligan) oraz wspomniany już Baudelaire et l’expérience du gouffre (Baudelaire i doświadczenie otchłani).

Ten krótki wstęp do twórczości Fundoianu ukazuje, że projekt tego autora to zakrojona na szeroką skalę wielowątkowa działalność artystyczna. Ze względu na swą inspirującą złożoność stanowi wdzięczny temat do rozważań i poszerza spojrzenie na historię literatury rumuńskiej.

***

[1] Obecnie najważniejszymi badaczami twórczości Fundoianu / Fondane’a są Monique Jutrin z Uniwersytetu w Tel Awiwie, redaktorka naczelna Cahiers Benjamin Fondane – zeszytów literackich poświęconych dorobkowi artysty, Mircea Martin z Uniwersytetu w Bukareszcie, Mihai Șora, Luiza Palanciuc (założyciele bukareszteńskiego Instytutu Fondane’a) oraz główny przedstawiciel paryskiego ośrodka studiów nad Fondanem – Michel Carassou.

[2] Zob. Benjamin Fondane, 6 rue Rollin, w: Emil Cioran, Ćwiczenia z zachwytu, przeł. Jan Maria Kłoczowski, Warszawa 1998.

[3] B. Fundoianu, Poezia antumă, red. P. Daniel, G. Zarafu, M. Martin, București 2011.