Wszystkie przekształcenia w wyglądzie placu, jak również zmiana jego nazwy, zawsze niosły za sobą wiele symbolicznych znaczeń. Przynajmniej w pewnym stopniu mogłoby to wyjaśnić, dlaczego stworzenie „nowego oblicza” placu Odrodzenia stanowi wyzwanie także dzisiaj.

Historia Kłajpedy (Memel), najstarszego miasta na terytorium Litwy, sięga ponad siedemset lat wstecz. 1 sierpnia 1252 roku biskup Kurlandii Henryk[1] zawarł z wielkim komturem Zakonu Kawalerów Mieczowych Eberhardem von Sayn umowę, która przewidywała budowę zamku u zbiegu rzek Memel (Nemunas, pol. Niemen) i Dangi oraz powstanie w ciągu dwóch lat osady wokół zamku. Tak więc założenie Memelburga należy postrzegać w kontekście misji chrześcijańskiej, podobnie jak lokację innych miast nad Bałtykiem. Oznaczało to zatem, że miasto rozwijało się zgodnie ze średniowieczną europejską tradycją urbanistyczną, co widać również dzisiaj w regularnym, dobrze zaplanowanym układzie ulic starego miasta, a także w ich nazwach: piekarzy, szewców itp. Mimo że najważniejsze symbole dawnego grodu, czyli zamek i ówczesne kościoły, już nie istnieją, to jednak siedemsetletnia historia miasta oraz fakt, że zostało ono założone w średniowieczu – kiedy to, według Hansa Joachima Schmidta, świat zachodni dokonał swoich najważniejszych odkryć w zakresie rozwoju technicznego, społecznego i umysłowego, a mianowicie wynaleziono zegar mechaniczny, kompas, armatę i druk książek[2] – wywarły wpływ na jego historyczną ewolucję.

Pierwsze dwa kościoły powstały tu już w 1258 roku: kościół Świętego Jana dla niemieckich mieszkańców miasta oraz kościół Świętego Mikołaja dla mieszkańców okolicznych wsi. Kościoły te mogły mieć zegary i nie ulega wątpliwości, że budując te świątynie, Zakon Kawalerów Mieczowych gorliwie dążył do szerzenia chrześcijaństwa wśród Litwinów i Kurlandczyków. Dysponujemy również informacjami o kompasie w mieście portowym, a także o licznych armatach. Pomimo tego że w latach 1257–1258 Memel (Kłajpedę) lokowano na prawie lubeckim, które dawało świetne perspektywy dalszego rozwoju, to jednak do drugiej połowy XV wieku miasto nękały ataki ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego, w związku z czym rozwijało się głównie w swojej funkcji fortecznej. Kiedy Kłajpeda weszła w skład Prus, jeszcze bardziej umocniono fortyfikacje tamtejszego zamku, a w połowie XVII wieku stała się twierdzą.

Rozwój miasta kształtowały jednak nie tylko strategiczne interesy militarne. Traktat melneński z 1422 roku zapoczątkował okres pokoju, co było korzystne dla rozwoju miasta. W 1525 roku Kłajpeda weszła w skład Królestwa Prus i przyjęła luteranizm, co dało początek epoce rozkwitu miasta. Już w średniowieczu Kłajpeda była miastem wielokulturowym, a po reformacji istniały tu litewskie i niemieckie kościoły ewangelickie. Portowe miasto przyciągało obcokrajowców: w Kłajpedzie mieszkali osadnicy angielscy, szkoccy, holenderscy, szwedzcy i żydowscy. Wielowątkowa historia miasta znajduje również odzwierciedlenie w jednym z jego najbardziej reprezentacyjnych miejsc – placu Atgimimo (Odrodzenia).

Plac Odrodzenia znajduje się w historycznej dzielnicy Nowego Miasta, która powstała dość późno – w XVIII wieku. Obecnie jest to centrum administracyjne, w którym znajdują się najważniejsze urzędy miejskie: administracja, muzea, gimnazja, poczta główna itp. W XVIII wieku ta część obszaru nad Dangą przekształciła się w strefę przemysłową i nazwano ją Nowym Miastem, vis-à-vis Starego Miasta. W połowie XIX wieku na Nowym Mieście zaczęły się pojawiać urzędy administracji, a także inne budynki o wyróżniającej się architekturze. Najbardziej okazałym obiektem był ratusz, który zaczął funkcjonować w 1845 roku. W latach 1807–1808 w budynkach tych mieszkali król pruski Fryderyk Wilhelm III i królowa Ludwika. To właśnie tutaj powstało kilka ważnych dokumentów dziewiętnastowiecznego Pruskiego Ruchu Reform, między innymi zapowiadający zniesienie pańszczyzny edykt październikowy[3].

W 1854 roku Kłajpeda padła łupem wielkiego pożaru, który zniszczył prawie całe miasto. Magistrat postanowił utworzyć zawodową straż pożarną i wybudować dla niej specjalny obiekt. W latach 1855–1856 w pobliżu ratusza powstał kompleks straży pożarnej. Wśród innej zabudowy wyróżniał się dwupiętrowy budynek wartowniczy z wieżą widokową, na której znajdowały się zegar miejski i dzwon. Warto zauważyć, że Kłajpeda dysponowała drugą w całych Prusach – po Berlinie – zawodową drużyną strażacką.

Remiza przetrwała drugą wojnę światową, ale w 1981 roku została „poświęcona” na rzecz radzieckiej megalomanii architektonicznej, a mianowicie przekształcona w hotel. Stara remiza była świadkiem powstawania nowego placu, obecnie zwanego placem Odrodzenia.

Powstanie placu Radzieckiego

Kiedy na początku 1945 roku armia radziecka zajęła Kłajpedę, około 28 procent budynków było całkowicie zniszczonych, a 36 procent poważnie uszkodzonych. Po wkroczeniu wojsk radzieckich miasto było prawie zupełnie wyludnione, pozostała tylko garstka mieszkańców, toteż przystąpiono do masowych zasiedleń i na początku lata 1946 roku liczba mieszkańców wynosiła już trzydzieści tysięcy. Skomplikowane zadanie stworzenia w Kłajpedzie „człowieka sowieckiego” obejmowało pojawienie się w miejscach publicznych odpowiednich symboli: pomników Stalina i Lenina, nowych nazw ulic i placów.

Nie ma przypadku w tym, że plac w centrum miasta przemianowano na Radziecki. Struktura kompozycyjna i parametry tego placu ulegały ciągłym zmianom. Pomnik Stalina wzniesiono już w 1952 roku. W 1955 roku powstała kompozycja rzeźbiarska na betonowym cokole – zaciskające się czarne, żółte i białe (w sensie rasowym, nie kolorystycznym) dłonie, które symbolizowały proletariacki internacjonalizm. Największa metamorfoza placu w okresie sowieckim miała miejsce w 1976 roku. Na przebudowanym ponownie placu wzniesiono pomnik Lenina z czerwonego marmuru autorstwa słynnego rzeźbiarza Gediminasa Jokūbonisa. Z tej okazji zmieniono nazwę placu na plac Lenina[4]. W 1991 roku rzeźba Lenina została zdemontowana. Przez niemal rok pomnik Lenina w Kłajpedzie był strzeżony przez pojazdy pancerne Armii Radzieckiej.

Tradycję wykorzystywania placu do politycznej indoktrynacji w pewnym stopniu odziedziczono po wcześniejszych czasach. U zarania XX wieku w tej części miasta powstały dwa pomniki łączące Kłajpedę z dynastią Hohenzollernów. W 1896 roku wzniesiono pomnik pierwszego niemieckiego cesarza Wilhelma I, syna królowej Luizy. W 1907 roku w obecności cesarza Wilhelma II odsłonięto tak zwany pomnik narodowy „Borussia” – posąg kobiety, która uosabiała wyzwolone z oków upokorzenia Prusy.

Nowa wizja dla placu Odrodzenia

Wszystkie przekształcenia w wyglądzie placu, jak również zmiana jego nazwy, zawsze niosły ze sobą wiele symbolicznych znaczeń. Przynajmniej w pewnym stopniu mogłoby to wyjaśnić, dlaczego stworzenie „nowego oblicza” placu Odrodzenia stanowi wyzwanie także dzisiaj. Już podczas pierwszej publicznej debaty na temat przyszłości placu w 2013 roku dostrzeżono potrzebę zmiany, zidentyfikowano między innymi przyczyny niepopularności placu wśród mieszkańców: narusza on wszystkie podstawowe zasady urbanistyczne, ponieważ jest za duży, a najbliższe budynki są za daleko. Niektórzy architekci zaproponowali przywrócenie układu urbanistycznego sprzed drugiej wojny światowej, w którym plac był mniejszy. Młodsze pokolenie architektów zaprotestowało jednak, mówiąc, że nie ma potrzeby oglądać się za siebie i próbować odtwarzać wcześniejszy stan tego miejsca. Burmistrz Kłajpedy Vytautas Grubliauskas następująco podsumował tę pierwszą publiczną debatę na temat przebudowy placu Odrodzenia: plac jest „martwy, nieprzyjazny, niefunkcjonalny i pozbawiony własnego klimatu”, oraz dodał: „jesteśmy gotowi na zmiany”[5].

Wiosną 2015 roku przedstawiono cztery propozycje przebudowy placu, z których jedna przewidywała przywrócenie jego stanu historycznego, ale jak napisała redakcja dziennika „Kłajpeda”, „podczas wszystkich dyskusji mieszkańcy Kłajpedy jednoznacznie zakomunikowali, że plac powinien pozostać otwartą przestrzenią rekreacyjną”; wyrażano obawy, że „ktoś jest zainteresowany” budową nowych obiektów i że „oni” zawsze byli mocni w „grach lobbingowych”[6]. Debaty nieco spowolniły proces przebudowy. Jednak 5 maja 2017 roku władze miejskie Kłajpedy podpisały z wybranymi organizacjami porozumienie, zgodnie z którym w ciągu roku miał zostać przygotowany projekt techniczny przebudowy placu Odrodzenia. W ten sposób na początku 2018 roku powstał nowy punkt odniesienia – „Zwierciadło Nieba”.

Według młodych architektów z biura projektowego Cloud Architects Ltd. głównym elementem placu powinna być lustrzana instalacja z polerowanej stali – „Zwierciadło Nieba”. Inspiracją dla takiej instalacji była rzeźba „Brama Chmur” w Chicago. Projekt ten zawiera w sobie kilka cech łączących go z nazwą placu. Po pierwsze, odrodzenie niesie symboliczne przesłanie uwolnienia się od represji oraz wolności marzeń, a marzenia wiążą się z patrzeniem w niebo. Drugi wątek jest bardziej konkretny – wieczorami, za pomocą inteligentnego oświetlenia, plac przekształcałby się w Niebo Odrodzenia – oświetlenie w tle wokół „Zwierciadła Nieba” odtwarzałoby układ ciał niebieskich, tak jak to było w czasie, gdy w nocy z 11 na 12 marca 1990 roku Litwa ogłosiła niepodległość. Projekt ten koncentruje się więc na ucieleśnieniu idei odrodzenia, jednak z siedemsetsiedzemdziesięcioletnią historią miasta łączy go tylko bardzo cienka nić: nikły odcisk historycznej mapy Kłajpedy, który będzie widoczny na powierzchni „Zwierciadła Nieba”.

Władze miasta nie zapaliły jeszcze zielonego światła dla tego projektu, wydaje się jednak, że pomysł „Nieba Odrodzenia” stanie się ciałem. Według doniesień prasowych główne debaty dotyczą teraz „podziemnej części placu” i wiążą się z potrzebą stworzenia w centrum miasta podziemnego parkingu. W debatach tych pojawiają się głosy, według których „Zwierciadło Nieba” powinno mieć charakter tymczasowy. Istnieje obawa, że parking podziemny może w przyszłości utrudnić odbudowę zabytkowych obiektów. Kontrargument projektantów: koncepcję parkingu przygotowano zgodnie ze szczegółowymi zasadami urbanistycznymi i parametrami budowlanymi, więc gdyby miasto podjęło taką decyzję – powiedzmy za dziesięć lat – nie byłoby problemu z odtworzeniem zabytkowych obiektów przy placu i ich odbudową. Można by wtedy zdemontować „Zwierciadło Nieba” i przenieść je w inne miejsce.

Obecny stan debaty o przebudowie placu pokazuje, że przeważyła opinia wyrażona na pierwszym etapie dyskusji w 2013 roku, a mianowicie, że „nie ma potrzeby spoglądać w przeszłość” i że „mieszkańcy współczesnej Kłajpedy również są zdolni do stworzenia czegoś nowego i niepowtarzalnego, co mogłoby zaskoczyć innych”[7]. Jeśli pomysł ze Zwierciadłem Nieba zostanie urzeczywistniony, niewątpliwie będzie zaskakiwał, można jednak przewidzieć, że zaskoczenie to nie zawsze będzie pozytywne. Oznacza to, że dyskusje wokół placu Odrodzenia będą kontynuowane. Pozostaje nadzieja, że uwzględniony w nich zostanie jedyny autentyczny zabytek, który ostał się przy placu – Stary Ratusz. Obiekt ten, z niewielką tablicą pamiątkową, na której widnieje wizerunek królowej Luizy, jest jedynym autentycznym gmachem, który był świadkiem historycznych przemian placu, a także całej wieloletniej historii Kłajpedy – miasta Memel. Tablicę pamiątkową i „Zwierciadło Nieba” dzielą od siebie lata świetlne, jeśli chodzi o wymowę i znaczenie w kontekście dziedzictwa historyczno-kulturowego dla rozwoju środowiska urbanistycznego.

Z angielskiego przełożył Tomasz Bieroń

[1] Heinrich I von Lutzelburg.

[2] Hans-Joachim Schnodt, Tradition, Innovantion, Invention, Berlin 2005, s. 10–29.

[3] Edykt z 9 października 1807 roku.

[4] Vasilijus Safronovas, Praeitis kaip konflikto šaltinis. Tapatybės ideologijų konkurencija XX amžiaus Klaipėdoje (The Past as a Source of Conflict. The Competition of Identity Ideologies in Klaipėda in the 20th Century), Vilnius 2011, s. 210.

[5] Eglė Piekienė, Atgimimo aikštė – palikti ramybėje ar užstatyti?, „Vakarų ekspresas”, 17.04.2013.

[6] Asta Dykovienė, Dėl atgimimo aikštės – kautynės, „Klaipėda”, 2.04.2015.

[7] E. Pekienė , Atgimimo aikštė…, op.cit.