Walka o wolną Polskę i o prawa wyborcze łączyła polski ruch emancypacyjny działający w każdym z trzech zaborów. To zasługi polskich działaczek i ich kilkudziesięcioletnie starania sprawiły, że dekret Naczelnika Państwa z 28 listopada 1918 roku stanowiący, że „wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci”, nie wywołał większych kontrowersji.

Prawa wyborcze

W dziewiętnastowiecznych demokracjach przedstawicielskich obowiązywało cenzusowe prawo wyborcze, do głosowania upoważniało posiadanie własności i opłacanie odpowiedniego podatku. Warunek ten sprawiał, że uczestniczyć w wyborach mogło najczęściej kilka procent społeczeństwa. Kobiety były wykluczone głównie z przyczyn ekonomicznych, ale pośrednio także ze względu na płeć, ponieważ prawo traktowało je na równi z osobami małoletnimi. Paragraf 30 austriackiej Ustawy o stowarzyszeniach z 1867 roku precyzował: „Obcokrajowiec, kobieta i małoletni nie mogą być przyjęci na członków stowarzyszenia politycznego”[1], obowiązujący w zaborze rosyjskim Kodeks Napoleona uznawał kobietę za „wieczyście małoletnią” i pozbawiał zdolności do czynności prawnych bez zezwolenia męża[2]. Powszechnego prawa wyborczego zaczęli się domagać socjaliści, warto jednak pamiętać, że początkowo koncepcja tego prawa nie obejmowała kobiet. W takiej formie zostało ono wprowadzone w monarchii austro-węgierskiej w 1907 roku, co dodatkowo zmobilizowało działaczki emancypacyjne do prowadzenia akcji uświadamiających, że „Głosowanie powszechne jest dopiero wówczas, gdy i kobiety głosują!”[3].

To właśnie w zaborze austriackim emancypantki zaczęły upominać się o prawa wyborcze najwcześniej. W Galicji, która od 1867 roku cieszyła się autonomią, a w szkołach, administracji i sądownictwie językiem urzędowym był polski, istniały najbardziej sprzyjające warunki do działania. Organem przedstawicielskim był Sejm Krajowy we Lwowie, organami samorządowymi – rady powiatowe i gminne (lub miejskie). W monarchii habsburskiej kobiety nie miały praw politycznych, a więc: nie posiadały praw wyborczych, nie mogły działać w partiach politycznych ani zakładać stowarzyszeń o charakterze politycznym. W Galicji obowiązywało cenzusowe prawo wyborcze, obejmujące mężczyzn (nie wszystkich) oraz właścicielki dużych majątków, nieruchomości czy przedsiębiorstw. Jako kobiety głosować mogły one jednak tylko za pośrednictwem męskich pełnomocników. W 1891 roku po raz pierwszy galicyjskie emancypantki wysłały petycję z żądaniem zniesienia męskiego pełnomocnictwa w wyborach, którą podpisało cztery tysiące osób. Akcję zorganizowała Maria Turzyma, późniejsza redaktorka „Nowego Słowa” i twórczyni Stowarzyszenia Związek Kobiet. Na początku XX wieku już cyklicznie odbywały się wiece i demonstracje na rzecz praw wyborczych kobiet.

W zaborze rosyjskim kobiety – tak jak mężczyźni – były pozbawione praw politycznych. Pierwszą nieformalną grupą emancypantek w Królestwie Polskim były entuzjastki działające w latach czterdziestych XIX wieku. Skupione wokół Narcyzy Żmichowskiej, postulowały pełnię praw dla kobiet, a więc również prawa polityczne. W latach siedemdziesiątych XIX wieku rozpoczęła się debata publiczna na temat tak zwanej kwestii kobiecej. Jedną z pionierek ruchu emancypacyjnego była Eliza Orzeszkowa. Pod jej oraz Marii Konopnickiej patronatem w 1886 roku zawiązało się tajne Koło Kobiet Korony i Litwy. Była to organizacja patriotyczna, która zajmowała się głównie tajnym nauczaniem. Jej członkinie organizowały również zjazdy działaczek z trzech zaborów. Pierwsze takie spotkanie odbyło się w 1891 roku w Warszawie z okazji jubileuszu dwudziestopięciolecia pracy Elizy Orzeszkowej i zgromadził dwieście delegatek.

W zaborze pruskim aż do 1908 roku obowiązywał zakaz działalności politycznej kobiet. Na mocy ustawy z 1850 roku nie mogły one tworzyć organizacji o charakterze politycznym ani do nich należeć, nie wolno im było również uczestniczyć w demonstracjach i zgromadzeniach publicznych. W takich warunkach prowadziły głównie działalność narodową, oświatową i pomocową. Najważniejszą kobiecą organizacją było Towarzystwo Przyjaciół Wzajemnego Pouczania Się i Opieki nad Dziećmi ,,Warta”, które za główny cel postawiło sobie prowadzenie tajnego nauczania języka polskiego. „Warcianki” nie upominały się o równouprawnienie, ale długoletnia przewodnicząca Towarzystwa, Aniela Tułodziecka, utrzymywała kontakty z organizacjami kobiecymi z innych zaborów i reprezentowała Wielkopolskę na trójzaborowych zjazdach kobiecych. Wraz z siostrą Zofią, twórczynią Stowarzyszenia Personelu Żeńskiego w Handlu i Przemyśle oraz Pracowni Sukien – pierwszej kobiecej spółdzielni pracy – organizowały także wiece kobiet w Poznaniu. Odbywały się one również w mniejszych miejscowościach i ogromnie przyczyniły się do samodzielności politycznej mieszkanek zaboru pruskiego.

W 1905 roku w Krakowie odbył się pierwszy jawny trójzaborowy Zjazd Kobiet Polskich, który zwrócił się do partii politycznych z apelem o włączenie postulatu równouprawnienia do ich programów. Zjazd przyjął również uchwałę o agitacji na rzecz „powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego, czynnego i biernego prawa wyborczego bez różnicy płci”. Od tego momentu polskie emancypantki działały w imię wspólnych postulatów, z których najważniejsze były: współpraca na rzecz odzyskania niepodległości oraz powszechne prawo wyborcze – bez różnicy płci.

W 1907 roku w Warszawie Paulina Kuczalska-Reinschmit założyła Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich. Tworzenie organizacji w zaborze rosyjskim stało się możliwe dzięki rewolucji 1905 roku. Kuczalska-Reinschmit była niekwestionowaną liderką polskiego ruchu emancypacyjnego, nazywano ją Sterniczką i Hetmanką. Wraz z Józefą Bojanowską w latach 1907–1914 wydawała także „Ster” – organ prasowy Związku. ZRKP był najbardziej wpływową organizacją emancypantek, posiadał oddziały w Radomiu, Lublinie, Sieradzu, Płocku, Białymstoku, Petersburgu, Kijowie i Odessie. Jako jedyna polska organizacja feministyczna wysuwał też postulat przyznania kobietom praw politycznych niezależnie od dążeń niepodległościowych. Członkinie ZRKP organizowały wiece, wydawały odezwy, i rozrzucały ulotki „O wyborcze prawa kobiet”. Działaczki domagały się w Królestwie Polskim „rychłego wprowadzenia szerszego samorządu miejskiego i ziemskiego opartego na zasadach demokratycznych, to znaczy nadającego prawa wyborcze czynne i bierne wszystkim osobom dorosłym bez różnicy płci, wyznania i majątku”[4].

Tymczasem lwowski Komitet Równouprawnienia Kobiet zgłosił w 1908 roku kandydaturę Marii Dulębianki do Sejmu Krajowego we Lwowie. Dulębianka odpadła ze względów formalnych, ale zdążyła przeprowadzić kampanię wyborczą, którą wykorzystała do agitacji na rzecz praw wyborczych dla kobiet, i zdobyć poparcie partii ludowej. W 1911 roku po raz pierwszy we Lwowie, Krakowie i kilku innych galicyjskich miastach obchodzono Międzynarodowy Dzień Kobiet. Krakowskie emancypantki zorganizowały kilkutysięczną demonstrację na rzecz praw wyborczych dla kobiet. Kwestia ta stała się przedmiotem debaty publicznej.

Wolna Pol(s)ka

W 1913 roku w zaborze rosyjskim powstała Liga Kobiet Pogotowia Wojennego, organizacja niepodległościowa, która jako główne cele wyznaczyła sobie walkę o wolną Polskę i równouprawnienie polityczne kobiet. Była to pierwsza polska masowa organizacja kobieca. Jej założycielki wywodziły się z różnych środowisk i nurtów, były wśród nich działaczki oświatowe, socjalistyczne, emancypacyjne i związane z obozem narodowym. Przewodniczącą została Iza Moszczeńska. Zadania Ligi ujmowała następująco: „przygotować siły i środki dla zaspokojenia potrzeb ochotniczych oddziałów polskich, które podejmą walkę z Rosją o wyswobodzenie Polski”[5]. I przyznawała, że chociaż „działalność Ligi Kobiet PW nie była podyktowana żadnymi feministycznymi kalkulacjami, lecz wynikała z patriotyzmu czystej wody […], jasną było rzeczą, że może ona się stać bardzo silną dźwignią sprawy równouprawnienia kobiet w państwie polskim”[6]. W zaborze austriackim od 1915 roku działała Liga Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego z Zofią Moraczewską na czele. Podczas I wojny światowej obydwie ligi liczyły łącznie osiemnaście tysięcy członkiń zrzeszonych w niemal 300 kołach, które działały w większych i mniejszych miejscowościach. Oprócz pracy pomocniczej dla legionistów, polegającej na opiece nad rannymi, pomocy dla rodzin i organizowaniu zbiórek ubrań i żywności dla żołnierzy oraz pieniędzy na cele wojskowe, działaczki prowadziły agitację niepodległościową. W kwietniu 1917 roku delegacja galicyjskiej Ligi Kobiet złożyła na ręce posłów Koła Polskiego w Wiedniu petycję z żądaniem czynnego i biernego prawa wyborczego dla kobiet do sejmu i rad gminnych. Podpisało ją dziesięć tysięcy osób. Aktywność polityczna działaczek Ligi została potępiona przez episkopat, który w maju 1917 roku wydał list pasterski nawołujący do zwalczania tej organizacji ze względu na uprawianie polityki i sympatie socjalistyczne. Jednak działalność obydwu Lig, królewiackiej i galicyjskiej, miała bardzo duży wpływ na społeczną akceptację równouprawnienia politycznego kobiet. W 1918 roku organizacje te połączyły się, tworząc Ligę Kobiet Polskich.

Polki pracowały na rzecz wolnego kraju nie tylko w sposób tradycyjnie im przypisywany, czyli wykonując czynności opiekuńczo-pielęgnacyjne oraz pracę edukacyjną i charytatywną, ale także uczestnicząc w konspiracji i walce zbrojnej. Już w latach 1905–1908 kobiety odegrały istotną rolę w Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Uczestniczyły w ochranianiu wieców, demonstracji i strajków, przemycie broni oraz przeprowadzaniu zamachów na carskich urzędników i wojskowych. Od 1908 roku, w obliczu zbliżającego się konfliktu zbrojnego, powstawało wiele organizacji paramilitarnych i militarnych, które przygotowywały się do walki. W 1909 roku powstała tajna armia polska Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. Kobiety od początku były jej członkiniami na równi z mężczyznami. W 1911 roku we Lwowie założono pierwszy żeński oddział Polskich Drużyn Strzeleckich, kierowany przez Janinę Zakrzewską. Kobiety brały udział głównie w służbie pomocniczej drużyn: sanitarnej, zaopatrzeniowej oraz łączności. W 1912 roku Rada Oficerska Związków Strzeleckich pozwoliła na tworzenie oddziałów żeńskich w obawie, że dziewczęta przejdą do Polskich Drużyn Strzeleckich. W Krakowie zawiązał się żeński oddział „Strzelca”, gdzie kobiety brały udział w służbie sanitarnej, dywersyjnej i kuriersko-wywiadowczej. W sierpniu 1914 roku, w związku z wymarszem Pierwszej Kompanii Kadrowej, nastąpiła mobilizacja oddziałów żeńskich i połączenie struktur Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich pod komendą Janiny Antoniewiczówny.

W Legionach Polskich nie było formalnie miejsca dla kobiet, jednak około 130 kobiet służyło jako sanitariuszki oraz na froncie – w męskim przebraniu. Należały do nich między innymi Wanda Gertz, która pełniła służbę w 1 Brygadzie Legionów Polskich jako Kazimierz „Kazik” Żuchowicz, i Zofia Trzcińska-Kamińska – jako Zygmunt Tarło. Najważniejszą pracę wykonywało czterdzieści sześć kobiet służących w Oddziale Wywiadowczym 1 Pułku i 1 Brygady Legionów Polskich. Niemal połowa kurierek dostała odznaczenie „Za wierną służbę”, siedem odznaczono Krzyżem Orderu Virtuti Militari, siedemnaście – Krzyżem Walecznych. Były wśród nich Maria Turzyma, Zofia Zawiszanka i Aleksandra Piłsudska.

Udział kobiet w Polskiej Organizacji Wojskowej także był znaczący. W 1916 roku utworzono Oddział Żeński pod komendą Marii Kwiatkowskiej-Stefanowskiej, a następnie Jadwigi „Brzeskiej” Barthel de Weydenthal i Marii „Mirskiej” Gieysztor, którego członkinie przewoziły broń i materiały wybuchowe, były kurierkami, kolportowały pisma, wyszukiwały mieszkania na biura i noclegi, organizowały zbiórki pieniędzy. Szczególnie zasłużoną dla POW sekcją wywiadowczą kierowała Irena „Sowa” Wasiutyńska, a potem Jadwiga „Brzeska” Barthel de Weydenthal.

Akt 5 listopada 1916 roku zapowiadał utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego. Powołana w styczniu 1917 roku przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne Tymczasowa Rada Stanu opracowała projekt konstytucji i ordynacji wyborczej. Mimo ogromnego wysiłku członkiń lig królewiackiej i galicyjskiej wspierających legionistów i ich rodziny oraz mimo znaczącego udziału kobiet w walce zbrojnej w projekcie tym nie było mowy o prawach wyborczych bez różnicy płci. Wywołało to zdecydowaną reakcję działaczek.

W 1917 roku kolejny Zjazd Kobiet powołał Centralny Komitet Równouprawnienia Politycznego Kobiet Polskich, który uzyskał pełnomocnictwo do rozmów z rządem tworzącego się państwa. Komitet organizował wiece, zebrania i odczyty, wysłał też petycje z żądaniem praw wyborczych dla kobiet do Rady Regencyjnej, prezesa Rady Ministrów i do Rady Miasta Warszawy. W dokumencie złożonym 10 grudnia 1917 roku na ręce Rady Regencyjnej czytamy: „W państwie prawdziwie demokratycznym, jakim stać się ma Polska, ograniczenie praw obywatelskich ze względu na płeć jest przeżytkiem i rażącą niesprawiedliwością, zwłaszcza wobec szeroko nakreślonego projektu przyszłej konstytucji. Projekt ten przyznaje prawo wyborcze każdemu obywatelowi, mającemu 25 lat, nie wykluczając nawet analfabetów, a pozbawia tego elementarnego prawa obywatelskiego najwykształceńsze, najzdolniejsze kobiety. Komitet Wykonawczy Zjazdu łącznie ze Związkiem Stowarzyszeń Kobiecych Polskich, reprezentującym 15 organizacji, zwraca się do Najdostojniejszej Rady Regencyjnej z niniejszym memoriałem, mając nadzieję, że głos ten będzie wzięty pod uwagę i że zostaną wprowadzone odpowiednie poprawki i zmiany. Głęboko przekonane o słuszności naszych żądań mamy prawo domagać się ich spełnienia, tym bardziej że przez długie lata niewoli Ojczyzny kobiety polskie z poświęceniem i ofiarnie spełniały obowiązki obywatelskie i nawet w najcięższych chwilach pielęgnowały w szeregu pokoleń ducha narodowego”[7].

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Wydał on manifest, w którym zapowiadał równouprawnienie wszystkich obywateli. Funkcję wiceminister pracy i opieki społecznej pełniła w nim Irena Kosmowska.

Bezpośrednio po powrocie Józefa Piłsudskiego z Magdeburga i przejęciu przez niego władzy postulat czynnego i biernego prawa wyborczego dla kobiet w wolnej Polsce przedstawiła mu Justyna Budzińska-Tylicka. Osobna delegacja zwróciła się do Piłsudskiego z żądaniem wejścia kobiet do tworzącego się rządu. Jako kandydatki na ministrów działaczki przedstawiły Zofię Daszyńską-Golińską i Zofię Moraczewską. Postulat ten jednak nie został spełniony i przez cały okres międzywojenny w skład kolejnych rządów nie weszła ani jedna kobieta. W wyniku rozmów z działaczkami 28 listopada 1918 roku Naczelnik Państwa podpisał jednak dekret, w którym znalazł się zapis: „Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat”. Należy pamiętać o tym, że prawa wyborcze dla kobiet były wówczas w interesie politycznym rządzących: kobiety stanowiły znaczącą część elektoratu, która mogła zadecydować nie tylko o wygranej w wyborach do sejmu, ale również – o wygraniu przez Polskę plebiscytów terytorialnych.

Pierwsze posłanki

Pierwszymi polskimi posłankami było 129 kobiet wybranych w listopadzie 1918 roku do Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu. Był on reprezentacją ludności polskiej w Niemczech, nie tylko z zaboru pruskiego, ale również z innych obszarów niemieckich. Władze zgodziły się na jego zwołanie pod warunkiem, że nie podejmie uchwały o przyłączeniu ziem zaboru pruskiego do Polski. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wydał 14 listopada 1918 roku odezwę programową zapowiadającą zwołanie sejmu oraz uchwałę określającą sposób wyboru delegatów. Dokument ten po raz pierwszy w historii polskiego parlamentaryzmu przyznawała czynne i bierne prawo wyborcze kobietom. Wybory odbywały się od 16 listopada do 1 grudnia i były powszechne: głosować mogli wszyscy Polacy, którzy ukończyli 20 lat. Wyłoniono 1398 delegatów. Poznań reprezentowały między innymi „warcianki”: Aniela Tułodziecka i Zofia Rzepecka, a Bytom – Janina Omańkowska. Wśród delegatek były też dwie przyszłe posłanki polskiego Sejmu Ustawodawczego: Zofia Sokolnicka i Franciszka Wilczkowiakowa. Sejm Dzielnicowy obradował od 3 do 5 grudnia 1918 roku w Poznaniu. Trzy tygodnie później wybuchło powstanie, które zadecydowało o przynależności Wielkopolski do państwa polskiego.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 26 stycznia 1919 roku. W kampanii wyborczej partie polityczne często odwoływały się do kobiet jako ważnej części elektoratu. Jednak na listach wyborczych było jedynie dwanaście procent kobiet, z czego większość znajdowała się na odległych miejscach. W pierwszych wyborach w niepodległej Polsce został wybrany jednoizbowy parlament. Frekwencja była bardzo duża i wahała się od sześćdziesięciu aż do dziewięćdziesięciu procent, kobiety również masowo poszły do urn. Do Sejmu Ustawodawczego wybrano osiem posłanek, zwanych również „posełkami”: Gabrielę Balicką, Jadwigę Dziubińską, Irenę Kosmowską, Marię Moczydłowską, Zofię Moraczewską, Annę Piasecką, Zofię Sokolnicką i Franciszkę Wilczkowiakową.

Paulina Kuczalska-Reinschmit (1859–1921)

Najwybitniejsza polska działaczka emancypacyjna, nazywana „Hetmanką” i „Sterniczką”. W 1889 roku wzięła udział w międzynarodowym kongresie kobiecym w Paryżu, gdzie powstała Unia Powszechna Kobiet. Po powrocie do Warszawy założyła filię Unii. W 1891 roku zorganizowała pierwszy tajny zjazd działaczek emancypacyjnych ze wszystkich zaborów w Warszawie. W latach 1895–1897 wydawała we Lwowie „Ster”. W 1907 roku w Warszawie założyła Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich i wznowiła wydawanie „Steru”, który ukazywał się do 1914 roku.

Maria Dulębianka (1858–1919)

Malarka i działaczka emancypacyjna. W 1908 roku demonstracyjnie kandydowała w wyborach do Sejmu Krajowego w Galicji. W 1910 roku zamieszkała we Lwowie, gdzie założyła Związek Równouprawnienia Kobiet, Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet oraz Ligę Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet. Redagowała również „Głos Kobiet” – dodatek do „Kuriera Lwowskiego”. Zakładała kuchnie dla ubogich, ochronki dla dzieci i Klub Uliczników dla dzieci ulicy. W grudniu 1918 roku została wybrana na przewodniczącą zarządu Ligi Kobiet Polskich. Zmarła 9 marca 1919 roku we Lwowie na tyfus, którym zaraziła się podczas misji Czerwonego Krzyża w ukraińskich obozach jenieckich.

Maria Turzyma, właśc. Wiśniewska (1860–1922)

Wydawczyni, redaktorka i działaczka emancypacyjna. Już w 1891 roku prowadziła akcję zbierania podpisów pod petycją do Rady Miejskiej we Lwowie z żądaniem praw politycznych dla kobiet. W 1904 roku założyła Stowarzyszenie Związek Kobiet i została jego przewodniczącą. W latach 1902–1907 była redaktorką naczelną dwutygodnika społeczno-literackiego „Nowe Słowo” – najważniejszego obok „Steru” pisma polskiego ruchu emancypacyjnego. Zainteresowana równouprawnieniem politycznym i ekonomicznym, walczyła o prawa dla robotnic. Wydawała „Robotnicę” – dodatek do „Nowego Słowa” dla kobiet pracujących. Służyła jako kurierka w Legionach Polskich, działała również w Polskiej Organizacji Wojskowej.

Justyna Budzińska-Tylicka (1867–1936)

Lekarka, organizatorka pierwszej w Polsce Poradni Świadomego Macierzyństwa w Warszawie, działaczka emancypacyjna i socjalistyczna. W 1917 roku przewodniczyła Komitetowi Centralnemu Równouprawnienia Politycznego Kobiet Polskich. W jego imieniu w listopadzie 1918 roku przedstawiła Józefowi Piłsudskiemu żądanie praw wyborczych dla kobiet. W 1919 roku weszła do warszawskiej Rady Miejskiej, była też wiceprzewodniczącą Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1931 roku została skazana na rok więzienia w zawieszeniu za uczestnictwo w demonstracji przeciwko uwięzieniu przywódców Centrolewu. Ostatnie lata życia poświęciła pracy na rzecz Poradni Świadomego Macierzyństwa.

Zofia Moraczewska (1873–1958)

Działaczka emancypacyjna i socjalistyczna, polityczka, posłanka na Sejm Ustawodawczy i Sejm III kadencji II RP. W 1896 roku wstąpiła do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. W 1908 roku wybrano ją do zarządu partyjnego jako pierwszą kobietę. W 1916 roku została przewodniczącą Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego, w 1917 roku objęła przewodnictwo również Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, a w 1918 roku – zjednoczonej Ligi Kobiet Polskich. Była jedną z ośmiu kobiet wybranych w 1919 roku do Sejmu Ustawodawczego. W latach 1930–1935 ponownie zasiadała w Sejmie, tym razem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

Aleksandra Piłsudska (1882–1963)

Działaczka niepodległościowa i socjalistyczna. W 1904 roku wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej. Należała do Organizacji Bojowej PPS, brała udział między innymi w akcji pod Bezdanami i napadzie na bank w Kijowie. W 1907 roku została aresztowana przez carską policję. W czasie I wojny światowej była komendantką kurierek w Oddziale Wywiadowczym I Brygady Legionów Polskich. W listopadzie 1915 roku została aresztowana przez Niemców i internowana w obozie w Szczypiornie. W latach 1917–1918 pracowała w Polskiej Organizacji Wojskowej jako wywiadowczyni i kurierka materiałów wybuchowych. W wolnej Polsce była przewodniczącą Komitetu Opieki nad Najbiedniejszymi Mieszkańcami Warszawy „Osiedle”, wspierała bezdomnych i zakładała świetlice dla młodzieży.

[1] Ustawa o stowarzyszeniach z 15 listopada 1867 r., cyt. za: Zbiór ważniejszych ustaw i rozporządzeń administracyjnych (ogólnych i dzielnicowych) obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej, oprac. Stanisław Czaputowicz, Tadeusz Sikorski, Warszawa 1925, s. 121–125.

[2] Marta Sikorska-Kowalska, „O wyborcze prawa kobiet”. Historia politycznej emancypacji, [w:] Iza Desperak, Grzegorz Matuszak, M. Sikorska-Kowalska, Emancypantki, włókniarki i ciche bohaterki. Znikające kobiety, czyli białe plamy naszej historii, Pabianice 2009, s. 4.

[3] Hasło Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, które od 1910 r. pojawiało się na stronie tytułowej „Steru” jako część jego winiety. ZRKP wydawał również pocztówki z takim hasłem.

[4] „Ster” 1911, nr 12, cyt. za: Anna Żarnowska, Prywatna sfera życia rodzinnego i zewnętrzny świat życia publicznego – bariery i przenikanie (przełom XIX i XX wieku), [w:] Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, pod red. A. Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca, Warszawa 1994, s. 18.

[5] Iza Moszczeńska, Bezprzymiotnikowa Liga Kobiet, „Wiadomości Polskie” 1917, nr 118, s. 5, cyt. za: Joanna Dufrat, Liga Kobiet Królestwa, Galicji i Śląska, [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), pod red. Agnieszki Janiak-Jasińskiej, Katarzyny Sierakowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2008, s. 119.

[6] Tamże.

[7] Pamiętnik Zjazdu Kobiet w Warszawie w roku 1917, pod red. Justyny Budzińskiej-Tylickiej, Warszawa 1918, s. 166.