Muzeum Niewinności. Literacki hołd dla małych zapomnianych muzeów

Przedmioty przechowywane w Muzeum Niewinności są pamiątkami stambulskimi, które ucieleśniają duszę miasta. Muzeum Niewinności nie jest tylko powieścią lub tylko muzeum, ale także symbolem miłości Pamuka do Stambułu.

4213 niedopałków papierosowych, 237 spinek do włosów, 419 losów na loterię państwową i jeden młynek do pigw – to wszystko niedługo będzie można oglądać w Muzeum Niewinności, które nareszcie zostanie otwarte w Stambule. Trzypiętrowe muzeum w dzielnicy Çukurcuma ma swój punkt odniesienia w tak właśnie zatytułowanej powieści tureckiego noblisty Orhana Pamuka. Muzeum Niewinności, w oryginale opublikowane w sierpniu 2008 roku, w roku 2010 ukazało się w przekładzie polskim[1].

Podobnie jak w większości powieści Pamuka, akcja Muzeum Niewinności rozgrywa się w jego rodzinnym Stambule. Jest to historia obsesyjnego uczucia i obejmuje lata 1970–2000. Lista postaci jest długa, ale pisarz ukazuje przede wszystkim losy Kemala Basmaciego, trzydziestoletniego przedsiębiorcy, który nawiązuje romans z daleką krewną Füsun Keskin, chociaż jest zaręczony z Sibel. Aby zrekompensować sobie to, że nie może być z Füsun, przez osiem długich lat wprasza się na obiady do domu Keskinów w dzielnicy Çukurcuma (mniej więcej 1593 razy) i ukradkiem wynosi stamtąd różne przedmioty, jak solniczki czy porcelanowe figurki. Tworzy kolekcję rzeczy, których dotykała Füsun, od popielniczek po chusteczki do nosa, od otwieraczy do butelek po guziki.

Kiedy Kemal postanawia otworzyć muzeum i przygotować katalog prezentowanych tam eksponatów, prosi o pomoc dalekiego krewnego, nazywającego się tak jak autor książki, której jest bohaterem. Kemal pragnie, aby zamiast tworzyć klasyczny katalog muzealny, włączył on te przedmioty do swojej powieści. Na początku narracji Orhan jest młodym pisarzem żyjącym w latach siedemdziesiątych – pod koniec lat siedemdziesiątych Pamuk również był młodym pisarzem. Orhan został zaproszony na zaręczyny Kemala i Sibel w Hiltonie i miał okazję raz zatańczyć z Füsun.

Na tle mieszczańskiego Stambułu Pamuk opisuje różne przedmioty należące do Füsun albo znajdujące się w jej otoczeniu – solniczki, porcelanowe figurki, nieregularne gałki do drzwi, trzykołowe rowery, maszyny do szycia, zegary, kapsle od butelek, guziki, porcelanowe pieski, klatki dla ptaków, zapalniczki. W końcu powieść zamienia się w katalog przydatnych i nieprzydatnych pamiątek związanych z Füsun. Dla czytelników powieści, którzy chcieliby zwiedzić muzeum, na ostatniej stronie książki zamieszczono czarno-biały plan miasta. Natomiast na siedemset dwudziestej ósmej stronie (w wydaniu polskim) wydrukowany jest bilet uprawniający do darmowego wstępu do muzeum.

Po otwarciu prawdziwego muzeum w Çukurcumie granica między literaturą i rzeczywistością zdaje się zacierać jeszcze bardziej. Nasuwa się pytanie, co Pamuk chce osiągnąć. Do czego służą zebrane przez niego przedmioty? Do pokazania zmyślonej, nieistniejącej miłości? Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w kontekście jego wcześniejszych dzieł, zwłaszcza Stambułu…, gdzie miasto zajmuje poczesne miejsce[2]. Eksponaty Pamuka nie są trywialnymi pamiątkami obsesyjnej, nieodwzajemnionej i fikcyjnej miłości. Autor jasno daje do zrozumienia, że „przyjemność z czytania powieści i przyjemność ze zwiedzania jeszcze nieistniejącego muzeum to dwie zupełnie różne sprawy. […] Muzeum nie jest ilustracją powieści, a powieść nie jest wyjaśnieniem muzeum”[3].

Przedmioty przechowywane w Muzeum Niewinności są zatem pamiątkami stambulskimi, które ucieleśniają duszę miasta. Muzeum Niewinności jest nie tylko powieścią lub tylko muzeum, ale także symbolem miłości Pamuka do Stambułu. On sam tłumaczy w innym wywiadzie: „Chcę, aby moje muzeum było skromnie wypełnione zwykłymi przedmiotami, które składają się na to miasto, które składają się na każde miasto. Chcę, aby moje muzeum było muzeum miasta, zawierającym wszystko, od jego planów po zamki, klamki, budki telefoniczne i dźwięk syren przeciwmgielnych”[4].

Czytelnicy Pamuka wiedzą, jak głęboko jest on związany ze Stambułem. W Stambule… opisuje „starzejące się i zubożałe miasto, przysypane popiołami imperium w ruinie”. Kiedy uciekał od domu swojej babki i od nudy studiów architektonicznych, wybierał się na melancholijne przechadzki po mieście. „Z moich wypraw rzadko wracałem do realnego świata, czyli do domu, z pustymi rękami: stary żeton telefoniczny z ząbkowanymi brzegami; kawałek cegły, który odpadł od tysiącletniego muru; nieokreślony przedmiot, wyglądający jak łyżka do butów i otwieracz do butelki w jednym; carskie banknoty obecne w tamtych czasach w każdym stambulskim sklepiku ze starociami; stempel firmy, która splajtowała trzydzieści lat wcześniej; ciężarki od wagi z ulicznego stoiska […]. Przedmioty, jakie przynosiłem do domu ze swoich wędrówek: kilka książek, wizytówka, stara widokówka albo dziwny tekst o Stambule – były dla mnie dowodami na to, że moja wyprawa naprawdę się odbyła”[5].

W szóstym roku pisania Muzeum Niewinności Pamuk również zdobywał różne przedmioty, podobne do opisanych w powieści, w sklepach z antykami, na pchlich targach i od kolekcjonerów. Rzeczywistość staje się fikcją, a jednocześnie fikcja staje się rzeczywistością. W 1999 roku kupił nawet odrapaną kamienicę, podobną do fikcyjnej kamienicy Füsun w Çukurcumie, i wynajął architekta İhsana Bilgina, aby przekształcił ją w muzeum. Pamuk włącza to wszystko w swoją powieść za pomocą głównego bohatera Kemala. W okresie przebudowy Kemal mieszka na najwyższym piętrze. Na ostatnich stronach powieści szczegółowo tłumaczy, jak powinno wyglądać muzeum. Zarządza, że może je zwiedzać tylko pięćdziesiąt osób naraz, i chce, aby architekt zaprojektował pośrodku otwartą przestrzeń, z której wszystkie zgromadzone eksponaty będzie można oglądać jednocześnie, oraz żeby na terenie muzeum była kawiarnia, w której mogliby się spotykać kochankowie. Wspomina również, że w jego muzeum żucie gumy powinno być dozwolone.

Na ostatnich stu stronach powieści Kemal podróżuje po świecie i odwiedza w sumie tysiąc siedemset czterdzieści trzy muzea. Nie Luwr czy Pompidou, nie placówki oblegane przez turystów, lecz puste muzea, do których prawie nikt inny przychodzi, na przykład Musée Edith Piaf założone przez miłośnika piosenkarki, które można zwiedzić po wcześniejszym umówieniu się, i obejrzeć jej szczotki do włosów, grzebienie czy pluszowe misie. Spacerując leniwie po muzeach, Kemal znajduje pociechę i otuchę, marzy o muzeum, w którym mógłby pokazać swoje życie przez pryzmat przedmiotów należących do Füsun.

W jednym z wywiadów Pamuk nazwał się „miłośnikiem muzeów”. Wydaje się, że pod koniec książki, kiedy Kemal zwiedza muzea, jest w nim wiele z autora. „Podzielam poglądy Kemala na chodzenie do małych muzeów, gdzie można przeanalizować swoje uczucia, najlepiej w sennym muzealnym ogrodzie – wyjaśnia Pamuk. – Cały świat i teraźniejszość zostają gdzieś z boku. Jesteśmy w innym klimacie, w innym czasie; spowija nas odmienna aura przebywania tak jakby poza czasem. […] Był to niezwykle ważny element w procesie powstawania tej książki”[6].

Pisząc tę powieść, Pamuk zwiedza wiele muzeów, najchętniej małe prywatne zbiory. Na stronie internetowej poświęconej Muzeum Niewinności można zobaczyć zdjęcia Pamuka w takich placówkach jak Willet Holthuysen Museum w Amsterdamie, Ava Gardner Museum w Północnej Karolinie i paryskie Muzeum Balzaca[7].

W Manzaradan Parçalar (Fragmenty widoku)[8], książce opublikowanej rok po Muzeum Niewinności, Pamuk zamieścił artykuł, w którym wyjaśnia, dlaczego inspirują go mniej znane muzea, takie jak Dom Buddenbrooków w Lubece. To właśnie tam przyszło mu do głowy, aby odtworzyć jadalnię Keskinów w pełnym rozmiarze i ze wszystkimi szczegółami. Innym razem, przechadzając się po berlińskim Museum der Dinge i patrząc na zbiór towarów mających w nazwie słowa „złoty” i „doskonały”, wpadł na pomysł, że mógłby wystawić przedmioty i towary z imieniem Füsun w nazwie.

Museum Berggruen w Berlinie także należy do placówek, które zainspirowały Pamuka, o czym pisze w swoim dzienniku. Heinz Berggruen, urodzony w Niemczech żydowski kolekcjoner sztuki, który skupił się na Picassie i jego epoce, przekazał całe swoje zbiory stołecznemu miastu. Kolekcję pomieszczono w zaadaptowanej na ten cel kamienicy niedaleko Charlottenburga i pan Berggruen zamieszkał na najwyższym piętrze. Często widywano go podczas oprowadzania gości. Stąd pomysł Pamuka, żeby Kemal schodził w pidżamie ze swojego pokoju na poddaszu i spacerował pośród zwiedzających.

Frick Museum w Nowym Jorku to kolejne znakomite małe muzeum sztuki, zlokalizowane w dawnym budynku mieszkalnym. Jak czytamy w Manzaradan Parçalar, Pamuk zwrócił uwagę na informację przy wejściu: „Do 180 osób naraz”. Krytykując zalew turystów w muzeach zachodnich, Pamuk wkłada w usta Kemala słowa: „Gdy w niedzielę przez muzeum przelewają się tłumy, eksponaty płaczą”[9]. Właśnie dlatego w Muzeum Niewinności może przebywać maksymalnie pięćdziesiąt osób naraz!

Podczas wizyty w antwerpskim Domu Rockoksa, cichym, pustym muzeum z obrazami olejnymi i żyrandolami, Pamuk zainteresował się dziesięciostronicową broszurą o Nicolasie Rockoksie i zanotował w dzienniku, że Kemal powinien przygotować podobną broszurę dla zwiedzających.

„Lubię małe zapomniane muzea – mówi Pamuk w jednym z wywiadów. – Lubię ich eklektyzm i myśl, że powstaje w nich coś niekontrolowanego. Moja książka oddaje cześć muzeom, do których nikt nie chodzi”[10]. Muzeum Niewinności jest więc literackim hołdem dla małych zapomnianych muzeów. Muzeum Niewinności można w pierwszej chwili potraktować jako projekt wynikający z uczuć Kemala do Füsun i do kolekcji przedmiotów, ale jego powstanie byłoby niemożliwe bez uczuć Pamuka do własnej powieści, do sztuki pisania i do Stambułu, miasta, w którym jest zakochany po uszy.

Z angielskiego przełożył Tomasz Bieroń

***

[1] Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi, İstanbul 2008, wyd. pol.: Muzeum Niewinności, tłum. Anna Akbike Sulimowicz, Kraków 2010.

[2] O. Pamuk, İstanbul: Hatıralar Ve Şehir, İstanbul 2003, wyd. pol.: Stambuł. Wspomnienia i miasto, tłum. Anna Polat, Kraków 2008.

[3] O. Pamuk, Winning the Nobel Prize Made Everything Political, „Deutsche Welle”, 7 XI 2008; www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3621369,00.html (21 I 2009).

[4] O. Pamuk, The objects of the exercise, „New York Times”, 29 X 2009. www.nytimes.com/2009/11/01/magazine/01Pamuk-t.html?r1 (24 III 2011).

[5] O. Pamuk, Stambuł. Wspomnienia i miasto, op. cit., s. 444–445, 447.

[6] O. Pamuk, I’m for Europe, democracy and freedom of opinion, „Der Spiegel Online”, 16 X 2008; www.spiegel.de/international/europe/0,1518,584586,00.html (30 III 2011).

[7] Oficjalna strona Muzeum Niewinności: www.masumiyetmuzesi.org (w języku tureckim).

[8] O. Pamuk, From the notes taken at museums I visited for the Museum of Innocence, w: Manzaradan Parçalar: Hayat, Sokaklar, Edebiyat („Fragmenty widoku: życie, ulice, literatura”), İstanbul 2010, s. 414–429.

[9] Muzeum Niewinności, op. cit., s. 733.

[10] Gareth Harris, Museum That was Written down, „The Art Newspaper”, 2010, nr 216. www.theartnewspaper.com/articles/The-museum-that-was-written-down/21427 (30 III 2011).